AGNIESZKA LOREK: - Co oznacza słowo zabytek?

KS. TOMASZ ZMARZŁY: - Zgodnie z zapisem w Ustawie o ochronie zabytków i opiece nad zabytkami terminem tym określić można nie tylko obiekty sakralne, ale i świeckie, archeologiczne, układy urbanistyczne oraz krajobraz kulturowy. Zgodnie z przyjętą definicją zabytkiem może być „nieruchomość lub rzecz ruchoma, będąca dziełem człowieka lub związane z jego działalnością i stanowiące świadectwo minionej epoki bądź zdarzenia, których zachowanie leży w interesie społecznym ze względu na posiadaną wartość historyczną, artystyczną lub naukową”.

- Mówiąc o zabytku należy wspomnieć o sposobach ich ochrony. Jak możemy chronić zabytki przed zniszczeniem?

- Najbardziej znanymi formami ochrony zabytków jest m.in. wpis do rejestru zabytków, uznanie obiektu za pomnik historii, utworzenie parku kulturowego oraz ustalenia ochrony w miejscowym planie zagospodarowania przestrzennego. Ze względu na szerokie spektrum działania oraz dużą różnorodność chronionych obiektów, każdy z nich musi być traktowany indywidualnie. Do każdego obiektu szczegółowe wytyczne określane są indywidualnie przez wojewódzkich konserwatorów zabytków.

- Czym charakteryzuje się pomnik historii?

- Pomnik historii to jedna z wspomnianych wcześniej 4 form ochrony zabytków wymienionych w ustawie o ochronie zabytków z 2003 r. Terminem tym określa się zabytek nieruchomy o szczególnym znaczeniu dla kultury naszego kraju. Rangę pomnika historii podkreśla fakt, że jest on ustanawiany przez prezydenta RP specjalnym rozporządzeniem na wniosek ministra kultury i dziedzictwa narodowego. W treści prezydenckiego rozporządzenia wyszczególnia się cechy danego zabytku świadczące o jego najwyższej wartości, określa się precyzyjnie jego granice i zamieszcza schematyczną mapkę obiektu. Pomniki historii ustanawiane są od 1994 r. Do dziś to najwyższe wyróżnienie nadano 46 zabytkom (m.in. krajobrazowy zespół manierystycznego parku pielgrzymkowego w Kalwarii Zebrzydowskiej, krajobraz kulturowo-przyrodniczy na Górze św. Anny, Jasna Góra, pole bitwy pod Grunwaldem). Jednym z ostatnich na liście, wpisanych w 2011 r., jest osiedle robotnicze Nikiszowiec w Katowicach.

- Czy mógłby Ksiądz wymienić najważniejsze dokumenty podkreślające troskę o ochronę zabytków?

- Jednym z podstawowych dokumentów podkreślającym obowiązek ochrony zabytków jest wspomniana już ustawa o ochronie zabytków (z 23 lipca 2003 r.). Dokumentem wielkiej wagi dotyczącym kościelnych dóbr kultury jest Instrukcja Episkopatu Polski o ochronie zabytków i kierunkach rozwoju sztuki kościelnej z 16 kwietnia 1966 r., opracowana na podstawie uchwał Soboru Watykańskiego II. Postanawia ona m.in., że rządcy kościołów nie są właścicielami, lecz tylko stróżami i opiekunami dzieł sztuki sakralnej, które znajdują się w obiektach powierzonych ich pieczy. Dlatego w żadnym wypadku nie wolno im najmniejszych nawet dzieł sztuki (jak np. zniszczone obrazy, figury, tzw. świątki, lichtarze, stare księgi, zegary) przenosić do innych kościołów, zabierać z sobą na inną placówkę, sprzedawać lub darowywać. Dzieła takie należy zabezpieczyć przed kradzieżą i zniszczeniem, a jeśli ich stan nie pozwala na ekspozycję w kościele, to należy przekazać je do muzeum diecezjalnego. Na terenie diecezji sosnowieckiej obowiązuje również Instrukcja dotycząca obiektów zabytkowych i budownictwa kościelnego diecezji sosnowieckiej wydana przez bp. Grzegorza Kaszka. Porusza kwestie w sprawie ochrony obiektów sakralnych (zasady ogólne dotyczące troski o obiekty, ochrona i konserwacja obiektów zabytkowych, dbałość o estetykę wnętrza obiektu, otoczenia kościoła i cmentarzy grzebalnych), a także ukazuje zakres i sposób działania Komisji Diecezjalnej.

- Jakie zadania ma Komisja Diecezjalna?

- Jak przeczytamy w Instrukcji, Diecezjalna Komisja ds. budowy i konserwacji kościołów i budynków kościelnych jest organem doradczym, działającym w imieniu biskupa diecezjalnego, w zakresie sztuki i ochrony zabytków, której rolą jest dbanie o stosowanie przepisów Kodeksu Prawa Kanonicznego i prawa liturgicznego oraz służenie pomocą zarządzającym księżom proboszczom i administratorom przy realizacji różnego rodzaju podejmowanych na tym gruncie inwestycji. Wymagana jest ocena Komisji Diecezjalnej szczególnie przy realizowaniu trwałych elementów wystroju wnętrza kościoła i jego otoczenia np. budowy nowego ołtarza, pomnika, realizowania nowej polichromii, witraży, przebudowy posadzki i innych elementów wyposażenia wnętrza. Wolą bp. Kaszaka jest, by wszystko cokolwiek się dokonuje w naszej diecezji było realizowane na najwyższym poziomie, zgodnie z zasadami prawa i dobrym smakiem estetycznym.

- Ile obiektów sakralnych objętych jest ochroną w diecezji sosnowieckiej?

- Spośród wszystkich parafii diecezji sosnowieckiej ok. 50 świątyń drewnianych i murowanych objętych jest szczególną ochroną konserwatorską przez wpisanie do rejestru zabytków województwa małopolskiego i śląskiego. Zgodnie ze wskazaniami biskupa sosnowieckiego zawartymi w Instrukcji dotyczącej obiektów zabytkowych i budownictwa kościelnego wszystkie budowle i ich elementy, dzieła sztuki oraz przedmioty wyposażenia powstałe przed 1939 r., nawet, jeżeli nie zostały wpisane jeszcze do rejestru przez Wojewódzkiego Konserwatora Zabytków, należy traktować jako zabytkowe i otoczyć opieką.

- W kończącym się roku kalendarzowym przeprowadzono szereg prac renowacyjnych w kilku miejscowościach. Które parafie mogą poszczycić się poprawnie przeprowadzonymi konserwacjami?

- W tym roku szczególną opieką konserwatorską otoczono m.in.: kolegiatę św. Jana Chrzciciela i św. Jana Ewangelisty w Pilicy, kościół Narodzenia NMP w Chechle, kościół szpitalny św. Jana Chrzciciela w Jerzmanowicach, drewniane kościoły św. Mikołaja i św. Wawrzyńca w Dłużcu, św. Marcina w Porębie Dzierżnej, św. Katarzyny w Ulinie Wielkiej, kościół parafialny Podwyższania Krzyża Świętego w Sławkowie, a w Sosnowcu bazylikę katedralną, kościół „kolejowy” NSPJ, kościół Niepokalanego Poczęcia NMP oraz kościół św. Joachima; w Dąbrowie Górniczej - bazylikę NMP Anielskiej. Wykonane tam prace w części były realizowane ze środków własnych danej parafii oraz udziału Wojewódzkiego Konserwatora Zabytków właściwego województwa, Urzędu Marszałkowskiego lub Urzędu Gminy. Dla przykładu prace przy ołtarzu bocznym w parafii Podwyższenia Krzyża Świętego w Sławkowie realizowane były w ramach zadania publicznego „Wojewódzki Program Opieki nad Zabytkami w województwie śląskim”, a dotacji udzielił Samorząd Województwa Śląskiego.

- Co nowego w tych kościołach zostało zrobione?

- Uczestnicząc w odbiorach konserwatorskich z ramienia Komisji Diecezjalnej mogłem zaobserwować nowe elewacje m.in. dzwonnicy w Chechle, niewielkiego kościoła w Jerzmanowicach, kolegiaty w Pilicy, odnowione polichromie w sosnowieckiej bazylice katedralnej, dąbrowskiej bazylice NMP Anielskiej, kościele parafialnym w Porębie Dzierżnej. Wrócił po kilkumiesięcznej renowacji ołtarz szafowy i rzeźby do Dłużca, figura Madonny z Dzieciątkiem do Uliny Wielkiej. Nowy wystrój posiada od niedawna kościół kolejowy oraz kościół parafialny w Sławkowie. Także instrumenty muzyczne - organy w odnowionych prospektach cieszą oglądających w Sosnowcu-Zagórzu i Sielcu.

- Co na Księdzu zrobiło największe wrażenie?

- Największe wrażenie zrobiły na mnie odkryte w kościele parafialnym w Sławkowie, datowane na XIV w., przykryte barokowymi ołtarzami, polichromie. Przedstawiają one m.in. fragmenty postaci świętych: Katarzyny, Mikołaja, wyobrażenie Trójcy Świętej, rozpoznać można postacie biblijne takie jak króla Heroda lub Jana Chrzciciela. Malowidła te zostaną zakryte przez okazałe ołtarze, jednak w przyszłości zostaną wyeksponowane na dużych fotografiach.

- Co radziłby Ksiądz wszystkim, którzy mają do czynienia z zabytkami, zarządzają nimi i remontują?

- Podstawową zasadą dotyczącą traktowania obiektów zabytkowych jest: „primum non nocere” - po pierwsze nie szkodzić! Należy uszanować oryginalną substancję zabytku, uszanować wszystkie jego wartości - materialne i niematerialne, traktować zabytek jako dokument historii minionego czasu. Obiektom zabytkowym, zanim zaczniemy je „naprawiać”, trzeba się przypatrywać, trzeba się ich „nauczyć”. Zabytki wymagają pokory, ale cieszy fakt, że większość księży proboszczów i wykonawców podchodzi do zabytków z wielkim pietyzmem, chcąc przywrócić im wspaniały blask i odkryć nowe walory. Niech przyświecają nam słowa Stanisława Jachowicza: „Cudze chwalicie, swego nie znacie. Sami nie wiecie, co posiadacie”.