Wychowany w tradycji katolickiej, w rodzinie zakorzenionej w polskości, dorastał na Kresach, które po konferencji jałtańskiej w lutym 1945 r. nagle stały się częścią sowieckiej Białorusi. To one miały wpływ na przyszłą twórczość muzyczną wyjątkowego artysty. Artysty o wielkich zdolnościach kompozytorskich, imponującej skali i barwie głosu, a przy tym człowieka skromnego, życzliwego i dalekiego od gwiazdorstwa.

Śpiewał wielkich poetów

Czesław Niemen wielekroć w swojej twórczości sięgał do tych wartości, które w historii polskiej kultury zarezerwowane były dla literatury, dla tekstów biblijnych i liturgicznych. Śpiewał teksty najwybitniejszych polskich poetów, głoszących wartości patriotyczne, chrześcijańskie, moralne, etyczne. Bliska mu była m.in. poezja Adama Mickiewicza, Juliusza Słowackiego oraz Cypriana Kamila Norwida, którego twórczość z biegiem lat stała się pasją Niemena. Stale do niej powracał, określał siebie jako „Norwida późny wnuk”. „Bema pamięci żałobny rapsod” był pierwszym śpiewanym przez Czesława Niemena przekazem poetyckiego słowa (1969 r.), wywołującym wciąż powszechny zachwyt. Spośród tekstów poetyckich Norwida o modlitewnej wypowiedzi śpiewał też m.in. „Moją piosnkę (II) ” czy zwrotkę z „Mojej ojczyzny”.

W 200. rocznicę urodzin Adama Mickiewicza, przypadającą w 1998 r., Czesław Niemen wraz z Antoniną Krzysztoń wystąpił w spektaklu telewizyjnym „Zdania i uwagi”, w reżyserii Grzegorza Królikiewicza. W spektaklu tym, opartym na mistycznych wierszach poety, znakomicie wykonał a cappella improwizacje wokalne fragmentów: „Dziewica i dziecko”, „Rzecz zaniedbana”, „Słowo i ciało”, „Królestwo Boże gwałt cierpi”, „Pomagać Bogu”, a w duecie z Antoniną Krzysztoń – „Bóg”.

Mickiewicza „Litania pielgrzymska” w kompozycji i wykonaniu Niemena wykorzystana została w filmie Bohdana Poręby „Polonia Restituta” w 1980 r. Film przedstawia wydarzenia związane z odzyskaniem przez Polskę niepodległości w 1918 r. Utwór Niemena zwany też „Modlitwą o niepodległość”, zawiera fragment Mickiewiczowskiej „Litanii pielgrzymskiej”, pochodzącej z dzieła „Księgi narodu polskiego i pielgrzymstwa polskiego” (1832 r.). W okresie zaborów Polacy odmawiali tę modlitwę nad grobami powstańców listopadowych i styczniowych na Cmentarzu Łyczakowskim we Lwowie.

Uczestnictwo Czesława Niemena w telewizyjnym programie bożonarodzeniowym „A miłość największym jest darem” w 1981 r. zaowocowało przygotowaniem kompozycji i wykonaniem fragmentu „Hymnu o miłości” z Pierwszego Listu św. Pawła do Koryntian oraz wierszy Cypriana Kamila Norwida: „Do Najświętszej Panny Marii litania” i „Rzecz o wolności słowa”, a także dwiema pięknymi kolędami: do tekstu Juliusza Słowackiego „Chrystus Pan się narodził” („Jasna kolęda”) i Teofila Lenartowicza „Mizerna, cicha, stajenka licha”.

Muzyczne brylanty Niemena

Ojcu Świętemu Janowi Pawłowi II z okazji VII pielgrzymki do ojczyzny (5-17 czerwca 1999 r.), odbywającej się pod hasłem: „Bóg jest miłością”, Czesław Niemen wraz z Anną Marią Jopek, Kasią Stankiewicz, Natalią Kukulską, Robertem Amirianem, Joszkiem Brodą, Grzegorzem Markowskim, Ryszardem Rynkowskim i Mietkiem Szcześniakiem dedykował nagranie „Osiem błogosławieństw”, według słów Ewangelii św. Mateusza i muzyki Jana Pospieszalskiego.

Emocjonalnie zaśpiewana własna kompozycja, oddająca wyraz głębokiego zrozumienia i odczuwania tekstu Galla Anonima „Pieśń Milenijna” (znana też jako „Pieśń wojów”) w spektaklu telewizyjnym „Kronika polska Galla Anonima” (1977 r.) – to jeden spośród wielu muzycznych brylantów Czesława Niemena. Śpiewał ją też w Hawanie na XI Światowym Festiwalu Muzyki i Studentów w 1978 r. oraz na „Festiwalu Muzyki Łańcut” w 1983 r., gdzie wykonał również „Psalm XV”, „Moją Ojczyznę” i fragment „Hymnu o miłości”.

„Hymn o miłości” Czesław Niemen wykonał podczas koncertu „Z nich zaś największa jest miłość”, zorganizowanego w kościele pw. św. Stanisława Kostki na warszawskim Żoliborzu z okazji 15. rocznicy śmierci bł. ks. Jerzego Popiełuszki, w Opolu w 1989 r. czy na 10-lecie „Solidarności” w 1990 r. w sopockim amfiteatrze. „Hymn o miłości” jest pieśnią pochwalną, próbą wytłumaczenia, czym jest miłość, i często towarzyszy, czytana, obrządkowi zawarcia małżeństwa w kościele.

Wielce znaczącą pozycją w dorobku Czesława Niemena była autorska płyta z tekstami odnoszącymi się do symboliki chrześcijańskiej i głęboko rozumianego wyznania wiary – „Terra deflorata” („Ziemia pogwałcona”) z 1989 r. (niewznawiana). Śpiewane teksty są swoistą modlitwą artysty, m.in. w pieśni „Spojrzenie za siebie” śpiewał: „Aż wszedłem do Świątyni Ciała/przez Boga w drzwi otwarte/na Jego Cześć, na Chwałę/Ludzkości rozpocząłem kartę”.

Czas płynie...

Dorobek artystyczny Czesława Niemena jest ogromny, ale jego znaczna część wciąż pozostaje nieopublikowana. Muzyk nie doczekał się też choćby jednej płyty DVD z koncertów.

Oprócz oryginalnych nagrań Niemena bardzo wyczekiwane przez melomanów są też filmy dokumentalne TVP, zrealizowane już po śmierci artysty. Są to filmowe portrety o życiu i twórczości Czesława Niemena: dokumentalisty Eugeniusza Szpakowskiego z O/Białystok z lat 2007–12 – „Czesław Niemen”, „Dom, gdzieś daleko” i „Coś, co kochał najwięcej” oraz ubiegłoroczny pełnometrażowy film dokumentalny Krzysztofa Magowskiego „Sen o Warszawie”. Filmy, wzruszające w obrazie, uzupełniają się i pełniej przedstawiają sylwetkę artysty, choć nie wyczerpują prawdy o tym, kim Czesław Niemen był jako człowiek i muzyk.